कोड लँग्वेज

नरफमस्कार!

तुम्ही म्हणाल की ही कुठली भाषा? तर ही ‘रफ’ ची भाषा. ‘रफ’ ची भाषा ‘कोड लँग्वेज’ म्हणून वापरली जाते. ही केवळ मराठीतच वापरतात. ही भाषा बोलणं अतिशय सोपं आहे. कुठल्याही शब्दाच्या पहिल्या अक्षराचे अवयव ‘रफ’ मधल्या ‘फ’ ला लावायचे. उदाहरणार्थ, ‘कुठल्याही’ या शब्दाचं ‘रफ’ च्या भाषेत रूपांतर होणार, ‘करफुठल्याही’! असं सगळ्या शब्दांचं करता येतं. ह्याचा थोडा सराव केला की ही भाषा न अडखळता बोलता येते. ही भाषा बोलून दुस-याला गंडवण्यात मजा काही औरच!

अशीच अजून एक भाषा आहे ती म्हणजे ‘च’ ची भाषा. ही भाषा थोडीशी अवघड आहे. शब्दातलं पहिलं अक्षर त्याच्या अवयवांसकट शब्दाच्या शेवटी टाकायचं आणि त्या अक्षराच्या जागी ‘च’ लावायचा. पहिल्या अक्षराला जर अनुस्वार असेल तर तो शब्दाच्या शेवटी उच्चारता येत नाही म्हणून ‘च’ ला लावायचा. उदाहरणार्थ, ‘बावळट’ हा शब्द ‘च’ च्या भाषेत ‘चवळटबा’ होईल, आणि ‘नंतर’ हा शब्द ‘चंतरन’ होईल.

अश्या ‘कोड लँग्वेजेस’ तयार सुद्धा करता येतात. ‘रफ’ च्या जागी दुसरी दोन अक्षरं लावायची. टेकनिक सेम फक्त अक्षरं बदलयची. ह्या अश्या ‘कोड लँग्वेज’ बोलायला खूप मजा येते. करून आणि बोलून बघाच ह्या ‘कोड लँग्वेज’…

तरफुर्त बरफाय बरफाय…!

-शंतनु शिंदे
shantanuspune@gmail.com

शुद्धच आहे ना नक्की?

पाणी, अतिशय महत्वाची गोष्ट. मानवाला रोज – रोज लागणारी. मानव पाण्याच्या शुद्धतेबाबत खूप जागरूक असतो. त्यातल्या त्यातही मानव प्यायच्या पाण्याची फार काळजी घेतो. म्हणूनच ब-याच माणसांकडे ‘वॉटर प्युरिफायर’ असतात. ‘आरओ वॉटर प्युरिफायर’, ‘युव्ही वॉटर प्युरिफायर’ असे खूप प्रकार असतात. पण तुम्हाला माहितीये का, की ‘आरओ ट्रिटमेंट’, ‘युव्ही ट्रिटमेंट’ हे पाण्यावर तर अत्याचार आहेतच, पण त्याचबरोबर आरओ, युव्ही ट्रिटेड पाणी मानवालाही हानिकारक आहे.

२२ जुलै २०१७ ला मी श्री. जनक दफ्तरी यांचं सेशन अटेंड केलं होतं. जनक दफ्तरी हे पर्यावरण कार्यकर्ते आणि जलबिरादरी संघटनेचे सदस्य आहेत. त्यांनी बरेच मुद्दे मांडले. त्यातला हा एक होता की प्रत्येक प्रदेशाचं पाणी वेगवेगळं असतं. प्रत्येकाची चव, प्रत्येकाचा वास वेगवेगळा असतो. त्यात वाईट बॅक्टेरियांसोबत चांगले बॅक्टेरियासुद्धा असतात. ते आपलं पोषण करतात. ते आपल्याला गरजेचे असतात. पण तरी, आपल्याला पाण्याची चव थोडी वेगळी लागली, की आपण प्युरिफायर बसवतो आणि पाण्यातले सगळे मिनरल्स, चांगले बॅक्टेरिया काढून टाकतो. असं केल्यामुळं काय होतं, की आपण पाणी पिलं, की ते पाणी आपलं पोषण तर करत नाही, वरनं आपल्या शरिरातले मिनरल्स खेचून घेतं. त्याने आपल्या शरीरात डेफिशिएन्सी निर्माण होते.

ही डेफिशिएन्सी होऊ नये आणि शुद्ध पाणी मिळावं म्हणून नैसर्गिक असे उपाय सुद्धा आहेत. त्यातला एक म्हणजे पाणी उकळून माठात भरणे आणि माठात चांदीचा तुकडा घालणे.

पाणी उकळल्याने त्यातले सगळे जीवाणू मरतात. ते माठात ठेवलं, त्यात चांदी टाकली की त्यात थोडे चांगले गुण, मिनरल्स येतात. माठामधे पाणी ठेवल्याने भाजलेल्या मातीचे गुण पाण्यात उतरतात. छान चव येते, मातीतले जीवनावश्यक जीवाणू त्यात येतात आणि त्यात चांदी घातली की पाण्यातले वाईट जीवाणू मरतात. त्याचबरोबर चांदी, ही योग्यप्रमाणात कशा ना कशाद्वारे घेतली, तर शरीरास चांगली असते.

पाणी काचेच्या बाटलीत भरून उन्हात ठेवलं की त्यातले नेमके वाईट, हानिकारक जीवाणू मरतात. कारण, उकळल्यावर पाणी जितकं गरम होतं त्यापेक्षा उन्हात ठेवल्यानं तुलनेनं कमी गरम होतं.

अजून खूप उपाय आहेत पाणी शुद्ध करायचे. ब-याच ठिकाणी ते वापरले जातात, पण तरी त्यांचं प्रमाण कमी आहे. आपण हे लक्षात ठेवलं पाहिजे, की नैसर्गिक पद्धतीने पाणी शुद्ध केल्यास त्याचा फायदा होतो. पण जर ते अनैसर्गिक पद्धतीने शुद्ध केलं, तर त्याचा फायदा होण्यापेक्षा तोटाच जास्त होतो…


- शंतनु शिंदे
shantanuspune@gmail.com

हायली इम्फ्लेमेबल? पण किती?

कुठल्याही पेट्रोलच्या टॅंकरवर बघा, हमखास लिहिलेलं असतं, “हायली इम्फ्लेमेबल”. माझ्या डोक्यात येतं की हायली इम्फ्लेमेबल म्हणजे नक्की किती? आणि ते कसं मोजतात?

कुठलंही फ्युएल किती इम्फ्लेमेबल आहे हे मोजण्यासाठी त्याचा फ्लॅश पॉइंट काढतात. फ्लॅश पॉइंट म्हणजे काय, तर ज्या कमीत - कमी तापमानात फ्युएल पटकन जळतं ते तापमान म्हणजे फ्लॅश पॉइंट. फ्लॅश पॉइंट जितका कमी, तितकं फ्युएल धोकादायक. फ्लॅश पॉइंट जितका जास्त, तितकं फ्युएल कमी धोकादायक. ह्या फ्लॅश पॉइंटच्या मदतीने फ्युएल्सचं तीन ग्रेड्समधे वर्गीकरण करतात. ज्यांचा फ्लॅश पॉइंट २३ डिग्री सेल्सिअसपेक्षाही कमी असतो त्यांना ‘ए’ ग्रेड फ्युएल्स म्हणतात. ही फ्युएल्स खूप धोकादायक असतात. पेट्रोल आणि नाफ्था ‘ए’ ग्रेडमधे येतात.

ज्यांचा फ्लॅश पॉइंट २३ ते ६५ डिग्री सेल्सिअसमधे असतो, त्यांना ‘बी’ ग्रेड फ्युएल्स म्हणतात. केरोसीन आणि डिझेल ‘बी’ ग्रेडमधे येतात.

ज्यांचा फ्लॅश पॉइंट ६५ ते ९६ डिग्री सेल्सिअसमधे असतो त्यांना ‘सी’ ग्रेड फ्युएल्स म्हणतात. ही फ्युएल्स कमी धोकादायक असतात. फर्नेस ऑईल ‘सी’ ग्रेडमधे येतं.

जास्त फ्लॅश पॉइंट असणारे फ्युएल्स कमी धोकादायक असतात हे खरं, पण जर त्यांच्यात कमी फ्लॅश पॉइंटवाला पदार्थ किंवा फ्युएल मिक्स झालं की त्यांचा सुद्धा फ्लॅश पॉइंट उतरतो. अशा फ्युएल्समुळे खूप भयंकर प्रसंग घडू शकतात. कारण वापरणारे ह्याचा फ्लॅश पॉइंट कमी आहे म्हणुन वापरतात, पण प्रत्यक्षात त्याचा फ्लॅश पॉइंट जास्त झालेला असतो. म्हणुन फ्युएल्सची खूप काळजी घ्यावी लागते…

(संदर्भ- दि. २४ जुलै २०१७च्या दै. लोकसत्तामधल्या 'कुतूहल' 
सदरात आलेला जोसेफ तुस्कानो ह्यांच्या लेखामधुन.)

थोडंस जरी चुकलं की...

आपल्या जगात खूप सारे देश आहेत. प्रत्येक देशाची भाषा, संस्कृती, इतिहास वेगवेगळा आहे. कायदे वेगवेगळे आहेत. पुर्वी मोजमाप करायची पद्धत सुद्धा वेगवेगळी होती. आता ती ब-यापैकी एकसारखी झाली असली, तरी अजुन बरेच असे देश आहेत जे मोजमाप करण्यासाठी थोडे वेगळे एकक वापरतात.

म्यानमार, लायबेरिया आणि युनायटेड स्टेट्स ऑफ अमेरिका (यु.एस.ए.) हे जगातले तीनच असे देश आहेत जे इम्पिरियल मापनपद्धती वापरतात. ह्या पद्धतीत पाऊंड, गॅलन, फूट ही एककं असतात. बाकीचे सगळे देश मेट्रिक मापनपद्धती वापरतात. ह्या पद्धतीत मीटर, किलोमीटर, ग्रॅम, किलोग्रॅम ही एककं असतात. ह्या दोन पद्धती जोपर्यंत स्वतंत्रपणे वापरात असतात तोपर्यंत ठीक असतं, पण जेव्हा ह्या दोन पद्धती एकत्र येतात तेव्हा मात्र खूप भयंकर प्रसंग घडू शकतात. पुर्वी असे काही प्रसंग घडले आहेत. 

१९९९चा प्रसंग. मंगळावर सोडलेलं ‘मार्स ऑर्बिटर’ हे यान मंगळाच्या वातावरणात शिरताच अक्षरशः जळुन खाक होतं! काहीशे लाख डॉलर्सचं मिशन वाया जातं. खूप शोधाशोध करून कारण मिळतं की ‘मार्स ऑर्बिटर’ वरचं एक सॉफ्टवेअर फोर्स मोजण्यासाठी इम्पिरिअल पद्धत म्हणजे ‘पाऊंड’ वापरत होतं आणि एक सॉफ्टवेअर मेट्रिक पद्धत म्हणजे ‘न्यूटन’ वापरत होतं…

कॅनडामधला १९८३ चा प्रसंग. एअर कॅनडाची एक फ्लाईट हवेत बंद पडते. विमानातलं फ्युएल संपतं. विमानाचं इंधनमापक बंद पडलेलं असतं आणि बाकीच्या ब-याचश्या यंत्रणासुद्धा ठप्प पडलेल्या असतात. त्यावेळी पायलेट विमान कसंबसं ग्लाइड करून उतरवतात. नंतर चौकशी केल्यावर असं समजतं एअरपोर्टवरच्या कर्मचार्यांनी विमानात फ्युएल भरताना २२,३०० किलो फ्युएल ऐवजी २२,३०० पाऊंड फ्युएल भरलेलं असतं. म्हणजे गरजेपेक्षा निम्याहुन कमी. मग विमान हवेत बंद पडणार नाही तर काय होणार? 

आता एक जूना प्रसंग. १० ऑगस्ट १६२८ चा. स्वीडन तीन वर्ष बांधून तयार केलेलं वॉसा नावाचं नवंकोरं जहाज पाण्यात सोडतं. ते जहाज जेमतेम मैलभर पुढं जातं आणि उजवीकडे कलून ३० खलाश्यांसकट पाण्यात बुडतं. त्यावेळी खूप चौकशी होते पण कोणाला शिक्षा होत नाही. नंतर १९६१ साली ते जहाज पाण्याबाहेर काढलं जातं आणि अत्याधुनिक साधनांनी त्याचं मोजमाप केलं जातं. त्यातनं कळतं की उजव्या बाजूची जाडी डाव्या बाजूपेक्षा जास्त झाल्यामुळे जहाज बुडतं. पण उजवी बाजू जास्त जाड का होते? तर जहाज बांधताना त्यावेळी दोन प्रकारच्या पट्ट्या वापरल्या होत्या. एक म्हणजे १२ इंचाच्या स्विडिश पट्ट्या आणि दुस-या म्हणजे ११ इंचाच्या ॲमस्टरडॅम पट्ट्या!

अशी इतिहासात खूप उदाहरण आहेत. ही सगळी उदाहरणं आपल्याला एकंच सांगतात, की मापन ही जगातली अतिशय महत्वाची गोष्ट आहे. थोडंस जरी चूकलं की….

(दि. ११ जुलै आणि १२ जुलै २०१७ च्या दै. लोकसत्तामधे 'कुतूहल' ह्या 
सदरात आलेल्या मेघश्री दळवी यांच्या लेखांमधून संदर्भ.) 

पट्टी आणि बरंच काही...

रोजच्या वापरात असणा-या काही वस्तुंमधे मोजपट्टीसुद्धा असते, ह्याच मोजपट्टीच्या अवतारांबद्दल थोडं…

मोजायच्या साधनांना 'प्रमापी' साधनं म्हणतात. प्रमापी साधनांमधे दोन प्रकार असतात. एक म्हणजे वाचिक प्रमापी साधनं आणि दुसरा म्हणजे तौलनिक प्रमापी साधनं.

वाचिक प्रमापी साधनं म्हणजे अशी मोजायची साधनं ज्यावर खुणा करून मापं दाखवलेली असतात, उदाहरणार्थ, पट्टी. पट्टीवर सेंटीमीटर, इंच, अशा खुणा असतात. पट्टीचे तीन प्रकार असतात. एक म्हणजे १५० मिलीमिटरची पट्टी, जी कंपास बॉक्समधे असते. दुसरी म्हणजे ३०० मिलिमीटरची पट्टी म्हणजेच फूटपट्टी आणि तिसरी म्हणजे कपड्यांच्या दुकानात असते तशी मीटर पट्टी.

अजून काही वाचिक प्रमापी साधनं असतात. सामान्य माणसांना माहित असेलच असं नाही, पण कुठल्याही मॅन्युफॅक्चरिंग कंपनीत काम करणा-या माणसाला विचारा की व्हर्निअर कॅलिपर म्हणजे काय? तो तोंड भरून माहिती देईल. व्हर्निअर कॅलिपर म्हणजे काय आणि ते कशासाठी वापरतात? तर व्हर्निअर कॅलिपर एक मिलिमीटरपेक्षा कमी अंतर एक्युरेटली मोजतं. ह्याचा उपयोग मॅन्युफॅक्चरिंग इंडस्ट्रिमधे मोठ्या प्रमाणावर केला जातो.

चित्रात दाखवल्याप्रमाणं व्हर्निअर कॅलिपरच्या 'मेन स्केल' ला 'अप्पर जॉ' बसवलेला असतो व 'स्लाइडिंग स्केल' ला ' लोअर जॉ' बसवलेला असतो. ह्या 'जॉ' मधे वस्तू ठेऊन स्लाइडिंग स्केल हलवून वस्तू पकडली जाईल असा जॉ सेट करतात आणि मग मोजतात.

मेन स्केलवर मिलिमीटर आणि सेंटीमीटरच्या खुणा असतात व स्लाइडिंग स्केलवर ०.१ किंवा ०.०१ मिलिमीटर किंमतीच्या खुणा असतात. (स्लाइडिंग स्केलवरच्या खुणांमधलं अंतर ०.१ किंवा ०.०१ नसतं, तर खुणांमधल्या अंतराची किंमत ०.१ किंवा ०.०१ असते.) व्हर्निअर कॅलिपरने मोजतात कसं, तर जॉमधे वस्तू पकडल्यानंतर मेन स्केलवर वस्तू किती मिलिमीटरची आहे ते बघतात. उदाहरणार्थ, वस्तू ३ मिलिमीटर पूर्ण आणि ४ मिलिमीटरला थोडी कमी भरत असेल, तर स्लाइडिंग स्केल बघतात. स्लाइडिंग स्केलवरच्या १ ते १० किंवा १ ते १०० लाईन्सपैकी कुठलीही लाईन मेन स्केलवरच्या कुठल्यातरी लाईनशी व्यवस्थित जुळली पाहिजे. चालू उदाहरणातच बघू. तीन मिलिमीटर पूर्ण आणि ४थ्या मिलिमीटरला थोडं कमी असं माप भरतंय. डिटेल्ड माप हवं असेल तर स्लाइडिंग स्केल बघायची. १ ते १० मधली समजा ७ वी लाईन जुळली तर माप होतं ३.७ मिलिमीटर.

ह्याच टेकनिकने व्हर्निअर कॅलिपरच्या 'रिव्हर्स जॉ' ने नळीच्या आतला व्यास मोजता येतो.

असंच अजून एक साधन असतं ते म्हणजे मायक्रोमीटर. चित्रात दाखवल्याप्रमाणे एका सेमिसर्कल चपट्या पट्टीला एक दांडा जोडलेला असतो. त्या दांड्यावर मेन स्केल असते आणि त्याच्यावरच 'रोटेटिंग स्केल' असते. रोटेटिंग स्केलनुसार दांड्यातनं एक पट्टी आत बाहेर होत असते. ती पट्टी पार पुढे सेमिसर्कलच्या दुस-या टोकाला टेकू शकते. काही मोजायचं असेल तर सेमीसर्कलच्या टोकावर वस्तू टेकवायची आणि रोटेटिंग स्केल फिरवून पट्टी त्या वस्तूवर टेकवायची. मायक्रोमीटरच्या मेन स्केलवरनं ०.५० मिलिमीटर अंतर नीट मोजता येतं. त्याहुन कमी अंतर मोजायला रोटेटिंग स्केल लागते. उदाहरणार्थ, मायक्रोमीटरमधे मी एक वस्तू मोजली आणि माप आलं १४.५० मिलिमीटरपेक्षा थोडं जास्त, तर ते थोडं जास्तवालं अंतर रोटेटिंग स्केलवर दिसतं. जर रोटेटिंग स्केल १६ दाखवत असेल, तर १४.५० + ०.१६ असं गणित करतात. फायनल माप येतं १४.६६ मिलिमीटर.

व्हर्निअर कॅलिपर आणि मायक्रोमीटर ही दोन साधनं मॅन्युफॅक्चरिंग इंडस्ट्रीत खूप महत्वाची साधनं आहेत. त्यामुळेच कंपनीकडनं ह्या साधनांची  खूप काळजी घेतली जाते.

आता तुम्हाला कळालंच असेल की आपल्या पट्टीचे काय-काय अवतार असतात आणि ती किती महत्वाची असते. हे कळायला लागल्यापासून तर मी माझ्या पट्टीला खूप जपायला लागलोय...!

(दि. २८ जून आणि २९ जून २०१७ च्या दै. लोकसत्तामधे 'कुतूहल' ह्या
सदरात आलेल्या सई पगारे - गोखले यांच्या लेखांमधून संदर्भ.)

ॲस्ट्रोनाईटमधे आलेला अनुभव...

२० मे २०१७ला मी 'ॲस्ट्रोनाईट' ह्या कार्यक्रमासाठी 'पराशर ॲग्रीटूरिझम' ह्या ठिकाणी गेलो होतो. 'ॲट्रोनाईट' हा कार्यक्रम 'ॲस्ट्रोन' ही संस्था ऑर्गनाईज करते. हा कार्यक्रम ओवरनाईट असतो कारण ह्या कार्यक्रमात प्लॅनेट्स दाखवतात, स्टारगेझिंग असतं, तसंच स्टारक्लस्टर, मिल्की वे, डबल स्टार ह्या फारश्या कोणाला माहित नसलेल्या गोष्टी सुध्दा दाखवतात. दुसरी गोष्ट म्हणजे, ह्या सगळ्या गोष्टी नुसत्या डोळ्यांना दिसण्यासाठी, म्हणजे ग्रह व्यवस्थित बघण्यासाठी टेलिस्कोप वापरावा लागतोच,  पण नक्षत्र आणि सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे 'मिल्की वे' ही आकाशगंगा जर पुण्यात राहुन बघायची असेल तर पुण्यापासून निदान १०० कि. मी. लांब जावं लागतं. नाहीतर शहरातल्या 'लाईट पोल्यूशन'मुळे नीट बघता येत नाही. म्हणून 'ॲस्ट्रोनाईट हा कार्यक्रम 'पराशर ॲग्रीटूरिझम' येथे ऑर्गनाईज केला होता.

आम्हाला तिथं पोचल्या-पोचल्या ज्यूपिटर बघायला मिळाला. मग आम्हाला श्वेता कुलकर्णी आणि निमिश आगे ह्यांनी प्रेझेंटेशन दिलं. त्यामधे पहिल्यांदा संस्थेची माहिती दिली. मग प्रमुख खगोलशास्त्रज्ज्ञ आणि पुर्वीचे पृथ्वीबद्दलचे आणि एकूणच सोलार सिस्टिमबद्दलचे गैरसमज ह्या विषयावर त्यांनी माहिती दिली. मग नंतर गॅलेक्सी म्हणजे काय, आपली सोलार सिस्टिम गॅलेक्सीत कुठं आहे, आणि आपली पृथ्वी पूर्ण युनिवर्सचा किती छोटा पार्ट आहे, हे श्वेताताईने नीट समजावून सांगितलं. मग निमिषदादाने प्रत्येक ग्रह पृथ्वी समोर ठेवला, तर केवढा दिसेल याची इमेज, आणि प्रत्येक ग्रह पृथ्वी पासून चंद्र जितका लांब आहे तितक्या अंतरावर आणून ठेवला तर केवढा दिसेल याची ईमेज, असं दाखवलं.

मग आम्ही सगळे स्टारगेझिंगला बाहेर गेलो. श्वेताताईने खूप सारे नक्षत्र दाखवले. स्कॉर्पिओन नक्षत्र दाखवलं, डॉल्फिन, किटल, समर ट्रॅन्गल, आणि हर्क्युलस हे प्रसिध्द आणि स्पॉट करायला आवघड असं नक्षत्र सुध्दा श्वेताताईने दाखवलं. ध्रूवतारा कसा ओळ्खायचा ते सांगितलं.

मग आम्ही स्टारक्लस्टर बघितले. स्टारक्लस्टर म्हणजे काय? तर नेब्यूला ( ज्यातनं तारे जन्माला येतात ) मधला गॅस जेव्हा संपतो, तेव्हा त्यातनं जन्माला आलेले 'तरूण' तारे तिथेच जवळ-जवळ राहतात. त्यालाच स्टारक्लस्टर म्हणतात. नुसत्या डोळ्यांना स्टारक्लस्टर नीट दिसत नाहीत, पण टेलिस्कोपमधून प्रत्येक तारा नीट दिसतो. मग आम्ही काही ग्रह बघितले. पहिले शनि बघितला. शनिच्या कडा आणि त्याचे चंद्र सुध्दा दिसले. टेलिस्कोपमधून शनि व्यवस्थित दिसत होता, पण तसा छोटाच दिसत होता. प्रत्यक्षात शनि एवढा मोठा असतो, की त्याच्या रिंगच्या विड्थमधे ७ पृथ्वी बसतात. म्हणजे शनि आपल्यापासून किती लांब असतो हे फक्त इमॅजिन करावं...

मग आम्ही व्हिनस बघितला.  चंद्राची जशी कोर असते अगदी तशीच शुक्राची सुध्दा कोर असते हे मला त्या दिवशीच कळालं. मग आम्ही चंद्र बघितला. चंद्रावरचे खूप डिटेल्स बघायला मिळाले.

मग आम्ही डबल स्टार बघितला. डबल स्टार म्हणजे काय, तर दोन असे स्टार जे एकमेकांच्या खूप जवळ असतात. त्यातला एक ब्यू असतो तर एक रेड असतो.

हे सगळं बघायला खूप छान वाटलं. खूप नविन गोष्टी बघायला मिळाल्या. जागा तर खूप छान होती.

भारतीय विज्ञान संमेलन आणि प्रदर्शनात मला आलेला अनुभव...

१२ मे २०१७ ला भारतीय विज्ञान संमेलन आणि प्रदर्शन, फर्ग्यूसन कॉलेजला मी गेलो होतो. प्रदर्शनात दोन मोठे मंडप होते. मोकळ्या जागेत मिसाईल्स, तोफा, रोबोट्स, आणि काही खास मिलिट्रीसाठी उपयुक्त असे ट्रक्स होते.

त्याजागी ब्रम्होस, आकाश ही मिसाईल्स होती. ब्रम्होस हे सगळ्यात लेटेस्ट मिसाईल जवळून बघायला मिळालं. त्याची माहिती सुद्धा मिळाली, जशी ब्रम्होस कसं फायर करतात, त्याचा एक्सप्लोझिव पार्ट कुठला, तसंच ब्रम्होसच्या फायरिंगचे विडीओ क्लिप्स सुद्धा बघायला मिळाले.

प्रदर्शनात बॉम्ब्स डिफ्यूज करणारे रोबोट्स बघायला मिळाले. सगळ्यांचे डेमो बघितले. त्यातला एक रोबोट, हा बॉम्ब ऑटोमॅटिकली  स्कॅन करून उचलणारा होता. हा रोबोट बोम्ब उचलतो आणि आपण त्याला नेमून दिलेल्या जागेवर आणून ठेवतो. म्हणजे नंतर तो डिफ्यूज करता येतो. आणि समजा, बॉम्ब आणताना फूटला, तर रोबोट हा पूर्ण ऑटोमॅटिक असल्यामुळे जिवितहानी होत नाही, अशी माहिती मिळाली.

प्रदर्शनात एक क्वाडकॉप्टर बघितलं. ते शत्रूच्या गोटात काय चाललय हे बघण्यासाठी वापरतात. त्याचा सुद्धा डेमो बघितला.

नंतर मी दोन्ही मंडपांमधे जाऊन आतलं प्रदर्शन बघितलं. काही स्टॉल्स केमिस्ट्रीवरचे होते, तर काही  मायक्रोलॉजीवरचे होते. काही स्टॉल्स विद्यापीठांचे होते, त्या स्टॉल्सवर विद्यार्थ्यांचे ईन्वेंशन्स होते, तर काही संस्थांचे स्टॉल्स होते. खूप सारे विषय होते प्रदर्शनात. तिथे काही खास डि.आर.डि.ओ. चे स्टॉल्स होते. ह्या स्टॉल्सवर आर्मीत वारंवार वापरल्या जाणा-या, पण सामान्य नागरिकांमधे फारसे प्रसिद्ध नसणा-या वस्तू होत्या. एरोप्लेनने टाकण्यात येणारा बॉम्ब हा सगळ्यांना माहित असतो, पण तो कसा फूटतो, त्याचा आत काय असतं हे फारसं कोणाला माहित नसतं. त्याची
सविस्तर माहिती इथं मिळाली. अश्या ब-याच गोष्टींची माहिती मिळाली.

दोन मंडपांमधे जी जागा होती, तिथं मिसाईल्स, तोफा, आणि एक मिलिट्री ट्रक होता. तो ट्रक म्हणजे मोबाईल शेल्टर. मोबाईल शेल्टर आतून बघितला. त्याची बरीच माहिती मिळाली.

मला प्रदर्शन खूपच आवडलं. सगळी माणसं खूप इंट्रेस्टने माहिती सांगत होते त्यामुळं खूप माहिती मिळाली.

विष्यंदता (Viscosity)

कुठल्याही लिक्विडची विष्यंदता वाढणं म्हणजे त्याचा घट्टपणा वाढत जाणं. कुठल्याही लिक्विडची विष्यंदता वाढणं किंवा कमी होणं हे त्याच्या टेंप्रेचरवर, त्यात असणा-या पाण्यावर आणि इतर गोष्टीवर अवलंबून असतं. साधारणपणे टेंप्रेचर जसं वाढत जातं, तशी विष्यंदता कमी होत  जाते. उदा. डांबर तापवलं की ते पातळ होतं आणि मग ते पसरवता येतं.

नळीतून एखादं लिक्विड वाहत असेल, तर नळीच्या आतल्या सरफेसला लागून वाहणारा लिक्विडच्या रेणूंचा थर हा नळीच्या मध्यातून वाहणा-या थरापेक्षा कमी गतीने वाहतो. लिक्विडच्या रेणूंच्या दोन थरांमधलं घर्षण जितकं जास्त, तितकी विष्यंदता जास्त. घर्षण जितकं कमी, तितका प्रवाहीपणा जास्त.

विष्यंदतेशी येणारा आपला संबंध म्हणजे जारमधनं ग्लासमधे पाणी ओतताना होणारी फजिती! आपण जारच्या कडा ग्लास जवळ आणतो, पाणी सांडू नये म्हणून, पण जार तिरका केल्यावर भसकन् पाणी येतं आणि सांडतं. हे एक विष्यंदतेचं चांगलं उदाहरण आहे.

(दि. १७ एप्रिल २०१७ च्या दै. लोकसत्ताच्या ' कुतूहल ' ह्या सदरात आलेल्या लेखावर आधारित. मुळ लेखक- प्रा. लुम्बिनी जोशी)  

खोल समुद्रात...

* अथांग खोल समुद्र ही आपल्या पृथ्वीवर आढळणारी सर्वात मोठी परिसंस्था आहे. आपल्या पृथ्वीवर पसरलेल्या सागरापैकी तब्बल ८०% भाग ह्या परिसंस्थेने व्यापला आहे.
* सागराच्या खोल पाण्यात अंधारच असतो. सूर्यप्रकाश इथ पर्यंत पोचतच नाही. काही मोजक्या जागा सोडल्या तर खोल समुद्रात तापनान थंड, २-४ डिग्री सेल्सिअस दरम्यान असतं. इथं अन्न देखील मोजकंच असतं. इथलं अन्न प्रामुख्याने सेंद्रीय द्रव्यांच्या रूपात असतं.
* अशा प्रकारच्या प्रदेशातही या परिस्थितीशी अनुकूल असं जीवन बहरतं. इथे आढळणा-या कित्येक माशांमधे प्रकाश यनिर्मिती करणारे अवयव असतात.
* इथल्या काही माशांमधे अन्न मिळवण्यासाठी अनोखी उत्क्रांती झालेली आढळते. यांचे काही विशिष्ट अवयव भक्ष्याला फसवून आकर्षित करण्यासाठी खास विकसित झालेले असतात. आपण मासे पकडण्यासाठी वापरतो त्या गाळासदृश्य एक लांब अवयव अँगलर फिशच्या दोन डोळ्यांदरम्यान असतो. या लांब अवयवाकडे भक्ष्य अकर्षित होतं आणि अँगलर फिश त्यावर ताव मारतात.
* काही प्रजातींमधे अनोखे स्वयंप्रकाशित अवयव असतात, जे भक्ष्याला आकर्षित करतात.

(दि. १६ एप्रिल २०१७ च्या दै. लोकसत्ताच्या लोकरंग ह्या पुरवणीच्या 'जलपरीच्या राज्यात' ह्या सदरातून.
मुळ लेखक- ऋषिकेश चव्हाण)

संख्यालेखन पद्धती

* जवळपास ५०,००० वर्षांपुर्वी सुद्धा मानवाला मोजण्याची क्रिया करता येत होती, असं पुरावे सांगतात. संख्या मोजण्याबरोबर त्या लिहायच्या कशा, हाही प्रश्न आला. म्हणून संख्यालेखन पद्धती शोधल्या गेल्या.
* बॅबिलोनिअन- सुमेरिअन संस्कृतीत संख्या लिहीण्याची जगातली पहिली पद्धत शोधली गेली, असं मानलं जातं. इसवी सन पुर्व ३००० च्या सुमारास प्रचलित झालेली, ६० ह्या संख्येवर आधारित ही पद्धत स्थानिक किमतीवर आधारित होती.
* युरोपात भारतीय दशमान संख्यालेखन पद्धत पोहचण्यापूर्वी तेथे रोमन संख्यालेखन पद्धत वापरात होती. ह्या पद्धतीत काही अक्षरांचा वापर विशिष्ट आकडे म्हणून केला जातो.
* ह्या पद्धतीत वापरण्यात येणारी अक्षरं आणि त्यांची किंमत खालील प्रमाणे-

I = १
V = ५
X = १०
L = ५०
C = १००
D = ५००
M = १०००

* ह्या अक्षरांचा वापर करुन इतर संख्या ही लिहिता येतात. या संख्या लिहिण्याचेही काही नियम आहेत. ते लक्षात ठेऊन रोमन पद्धतीत गूणाकार भागाकार करणं फार अवघड आहे.
* याशिवायही काही पद्धती अस्तित्वत होत्या. ग्रीक पद्धत, ही दशमान पद्धत आणि रोमन पद्धत यांचा संकर होती. याच पद्धतीतून रोमन पद्धत जन्माला आली. परंतु यात स्थानिक किमतीची पद्धत वापरली नव्हती. यात देखील अंक दर्शविण्यासाठी अक्षरांचा वापर केला जाई.

* या सर्वांत क्रांतिकारी बदल म्हणजे शुन्याचा शोध. भारतीय गणिततज्ज्ञांनी शुन्याचं महत्व एक संकल्पना म्हणून जाणलं व त्यास '०' हे चिन्ह दिलं. शुन्याचे 'संख्या' म्हणून गुणधर्म सांगणारा ब्रह्मगुप्त हा पहिला गणिती होय.
* १० ह्या संख्येवर आधारित भारतीय दशमान पद्धत स्थानिक किमतीवर आधारलेली आहे. या पद्धतीत कोणतीही संख्या ही तिच्यातल्या सर्व अंकाच्या स्थानिक किमतीच्या बेरजे इतकी असते.
* अरेबियन गणिततजज्ञांनी भारतीय दशमान पद्धत युरोपत नेली आणि तिथे सुद्धा ही पद्धत वापरली जाऊ लागली.

(दि. २७ मार्च २०१७ च्या दै. लोकसत्ताच्या 'कुतूहल' ह्या  सदरातून.
मूळ लेखक- चारुशीला सतीश जुईकर)

एडमंड हॅले

* धूमकेतू म्हटलं, की आपल्याला आठवतो तो 'हॅले' चा धूमकेतू. या धूमकेतूचं नाव एडमंड हॅले या प्रसिद्ध शास्त्रज्ज्ञाच्या नावावरून दिलं गेलं.
* १६८२ साली हॅले यांनी हा धूमकेतू बघितला आणि त्याचा अभ्यास केला. या पूर्वी १४५६, १५३१, १६०८ या साली दिसलेला आणि १६८२ साली आपण पाहिलेला धूमकेतू एकच आहे, हे गणिताच्या साहाय्याने हॅले यांनी १७०५ साली सिद्ध केलं.
* हाच धूमकेतू पुन्हा १७५८ साली सूर्याजवळ येईल असं भाकित हॅले यांनी केलं. अर्थात, आपलं भकित खरं झालं की नाही हे पाहायला स्वतः हॅले जिवंत नव्हते, परंतु त्यांच्या भाकितानुसार १७५८ साली धूमकेतू मात्र दिसला.
* एडमंड हॅले हे केवळ खगोलशास्त्रज्ज्ञ नव्हते, तर ते नामांकित गणिततज्ज्ञ, भूगोलतज्ज्ञ, तसेच हवामानशास्त्रज्ज्ञ सुद्धा होते. त्यांची काही ठळक संशोधनं -
~ १६८६ साली हॅले यांनी व्यापारी वारे आणि मान्सून वारे यांचा अभ्यास करून काही तर्कशुद्ध आखाडे बांधले. सूर्यापासून उत्सर्जित होणारी उष्णता पृथ्वीवर सर्वत्र सारख्या प्रमाणात उपलब्ध होत नसल्याने वातावरण असमान तापतं. त्यामु्ळे वातावरणामधे हालचाल निर्माण होऊन वारे वाहतात; असा आखाडा हॅले यांनी बांधला.
~ त्यांनी हवेचा दाब आणि समुद्रसपाटीपासूनची उंची यांतला संबंध दर्शविणारी सारणी तयार केली.
~ विषुववृत्तावर सर्वात जास्त प्रमाणात उपलब्ध होणा-या सूर्याच्या उष्ण्तेमुळे वातावरण तापतं आणि हवा वर जाते. त्यामुळे विषुववृत्तीय प्रदेश हे उत्तर आणि दक्षिण दिशेकडून हवा खेचून घेतात. उत्तर आणि दक्षिण दिशेकडून खेचली जाणारी हवा म्हणजेच व्यापारी वारे. हॅले यांचा हा सिद्धांत ब-याच प्रमाणात अचूक ठरला.
* व्यापारी वा-यांच्या निर्मितीविषयीचा हॅले यांनी मांडलेला सिद्धांत म्हणजे वातावरणीय अभिसरणाबाबतीत आणि हवामानशास्त्राच्या प्रगतीतला एक महत्वाचा टप्पा मानला जातो.

(दै.लोकसत्ता मधून)

मधमाश्यांचं पोळं

* भारतातल्या स्थानिक पाळीव सातेरी मधमाश्यांचा आकार दक्षिणेकडील कन्याकुमारीपासून ते कश्मीरपर्यंत वाढत जातो. त्याचप्रमाणे पोळ्याच्या कप्प्यांच्या दोन भितींमधलं सरासरी अंतरही ३.४५मि.मी ते ४.५ मि.मी असं बदलत जातं.
* कप्प्यांची लांबी, रुंदी आणि खोली यांचं मापन मधमाश्या आपल्या पायांच्या तीन जोड्या आणि डोक्यावरील स्पर्शिकांच्या मदतीने करतात. यासाठी शरिराच्या उरोभागाची रुंदी आधारभूत ठरते.
* पोळ्यातील कप्प्यांची प्रत्येक भिंत ही दोन कप्प्यांसाठी सामाईक असते. त्यामुळे मेणाची बचत होते. अशी सामाईक भिंत असणारी रचना करणं फक्त समभुज त्रिकोण, चौरस अथवा समभुज षटकोन हे तीनच आकार वापरून शक्य आहे. पंचकोन, अष्टकोन, गोल असे इतर कुठलेच आकार चलत नाहीत.
* समभुज त्रिकोन, चौकोन आणि समभुज षटकोन या तीन आकारांतही षटकोन हा आकार जास्त किफायतशीर ठरतो.
* मेण किती लागणार हे कप्प्याच्या आकाराच्या परिमीती वर अवलंबून असतं.
* एकाच जाडीच्या भिंती असलेल्या, सारख्या घनफळाच्या षटकोन व गोलकार खोल्यांच्या तूलनेत, षट्कोनी रचनेसाठी २५ टक्के मेण कमी लागतं.

(दै. लोकसत्तामधून)

खारफुटी

* खारफुटी खूपच वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. जिथं इतर कोणतेच वृक्ष तग धरू शकत नाहीत अशा दलदलीमधे खारफुटी जोमाने वाढते.
* खारफुटी ही काही एक वनस्पती नाही. समुद्राच्या लाटांच्या थेट मा-यापासून सुरक्षित, दलदल असलेल्या, भरती-ओहोटीच्या रेषांदरम्यान वाढणा-या वृक्ष आणि झुडपांच्या समुहाला खारफुटी या नावाने ओळखलं जातं.
* खारफुटी अतिशय कठोर अधिवासात वाढतात. इथं खारं पाणी असतं, पाण्यामधे मोठ्या प्रमाणात गाळ असतो, प्राणवायूदेखील कमी असतो. या असह्य अधिवासात रूजण्याकरिता आणि वाढण्याकरिता खारफुटींची मुळं वैशिष्ट्यपूर्णपणे बदलली आहेत.
* या मुळांद्वारे खारफुटी खा-या पाण्यामधून आणि हवेमधूनसुद्धा प्राणवायू मिळवू शकतात. काही खारफुटींची मूळं सुळ्यांच्या टोकांसारखी जमिनीतून वर वाढतात आणि हवेतील प्राणवायू शोषुन घेतात.
* खारफुटींना समुद्राच्या पाण्यातून अतिप्रमाणात होणा-या मीठ पुरवठ्याचा देखील सामना करावा लागतो. सर्वप्रथम खारफुटी अतिरिक्त क्षार किंवा मीठाला आपल्यामधे येण्यापासूनच रोखतात, मीठ वगळूनच या खारफुटी पाणी आपल्यात घेतात. मात्र, चहूबाजूंनी खा-या असणा-या खारफुटींकडे अनेक युक्त्या असतात. काही खारफुटी मीठ पानांमधे साठवून ठेवतात. जेव्हा ही पानं गळून पडतात तेव्हा हे मीठ देखील झाडापासून वेगळं होत. काही खारफुटींमधे पानाच्या खालच्या बाजूस छोट्या कणांच्या रूपानेही मीठ बाहेर टाकलं जातं.
* दंतमंजनामधे वापरली जाणारी मिसवाक ही खारफुटीशी संलग्न प्रजाती आहे.
* खारफुटींचं किनारपट्टीवरचं अस्तित्व अतिशय महत्वाचं आहे. का? कारण-
~किनारपट्टीवरच्या माणसांच्या वस्त्यांना खारफुटी समुद्री वादळं, चक्रीवादळांपासून संरक्षण करतात.
~भरतीच्या काळात अति प्रमाणात खारं पाणी खाड्यांमधे येण्यापासून रोखतात.
~खारफुटींचं जंगल किना-याची धूप होण्यासही अटकाव करतात.
~कितीतरी माशांच्या प्रजातीच्या चिमुकल्या पिल्लांकरिता खारफुटीचं जंगल एक सुरक्षित आसरा आहे.

(लोकरंग पुरवणी, दै. लोकसत्तामधून).